« [Les élections turques] ont été suivies de très près, et leur résultat salué, à Bagdad, à Damas, à Beyrouth, à Amman, au Caire, à Tunis, à Sarajevo, à Skopje, à Bakou, à Nicosie (…) Croyez-moi, aujourd’hui Istanbul a remporté une victoire, mais c’est aussi une victoire pour Sarajevo, pour Izmir comme pour Beyrouth, une victoire pour Ankara comme pour Damas; une victoire pour Diyarbakır comme pour Ramallah, Naplouse, Jénine, pour la Cisjordanie, pour Jérusalem et pour Gaza… Aujourd’hui, c’est la victoire de la Turquie et du Moyen-Orient, du Caucase et de l’Europe. »
Au soir du 12 juin, après la large confirmation par les électeurs de la victoire annoncée de l’AKP aux législatives, le premier ministre turc Recep Tayyip Erdoğan, son épouse Emine en foulard à ses côtés, a prononcé au siège de son parti à Ankara ce que la presse turque a baptisé « le discours du balcon » (Balkon konuşması). Ce discours de soirée électorale mérite une lecture attentive, en particulier parce qu’il offre indirectement une définition du « néo-ottomanisme », appellation que l’on accole volontiers depuis 2007 à la « nouvelle diplomatie » d’Ankara…
Le « discours du balcon » du « nouveau sultan » turc: quels contours géographiques pour le néo-ottomanisme au 12 juin 2011?
Au soir du 12 juin, après la large confirmation par les électeurs de la victoire annoncée de l’AKP aux législatives, le premier ministre Recep Tayyip Erdoğan, son épouse Emine en foulard à ses côtés, a prononcé au siège de son parti à Ankara ce que la presse turque a baptisé « le discours du balcon » (Balkon konuşması). Ce discours de soirée électorale mérite une lecture attentive. Car, outre qu’il a exprimé la satisfaction légitime de celui qui a indubitablement payé de sa personne en sillonnant le pays pendant des mois pour prêcher la bonne parole électorale, R.T.Erdoğan a utilisé une série de formules et de références fort intéressantes. Sur la nation turque dans sa diversité: « Aujourd’hui, les 74 millions de vainqueurs sont les Turcs, les Kurdes, les Zazas, les Arabes, les Tcherkesses, les Lazes, les Géorgiens, les Roums [Chrétiens], les Turkmènes… » Cette liste plurielle fonde la promesse du premier ministre de revenir aux principes fondateurs de la Guerre de libération (1919-1922), qui s’appliquaient à tous les citoyens sans égard à leur appartenance ethnique, religieuse ou politique. Sur la réforme constitutionnelle, en tendant la main -par nécessité- à l’opposition représentée à la Grande Assemblée, et en promettant que « cette nouvelle constitution sera celle des Turcs et des Kurdes, des alévis comme des sunnites. » Sur la réconciliation politique après une campagne verbalement et, dans les derniers jours, physiquement musclée, en annonçant, qu’il fallait tourner la page des attaques contre ses concurrents du CHP et du MHP; et qu’il se désistait des plaintes déposées par lui ces derniers mois contre des journalistes et éditorialistes (dont Ahmet Altan, rédacteur en chef du quotidien libéral Taraf, qui l’avait sévèrement mis en cause à propos de l’affaire du monument de l’humanité de Kars: cf. notre analyse du 25/5/2011). Ces différents thèmes étaient attendus au vu des résultats en sièges, car la majorité absolue obtenue par l’AKP ne lui donne cependant pas un nombre de députés suffisant pour procéder seul, en particulier, à la réforme constitutionnelle.
Tout aussi instructives, un certain nombre de phrases prononcées par « l’homme fort » qui, au pouvoir depuis 2003, a désormais la plus grande longévité politique depuis Mustafa Kemal (Atatürk), et que l’on qualifie volontiers, en Turquie comme à l’étranger de « nouveau sultan ». Extraits: « [Les élections turques] ont été suivies de très près, et leur résultat salué, à Bagdad, à Damas, à Beyrouth, à Amman, au Caire, à Tunis, à Sarajevo, à Skopje, à Bakou, à Nicosie (…) Croyez-moi, aujourd’hui Istanbul a remporté une victoire, mais c’est c’est aussi une victoire pour Sarajevo, pour Izmir comme pour Beyrouth, une victoire pour Ankara comme pour Damas; une victoire pour Diyarbakır comme pour Ramallah, Naplouse, Jénine, pour la Cisjordanie, pour Jérusalem et pour Gaza… Aujourd’hui, c’est la victoire de la Turquie et du Moyen-Orient, du Caucase et de l’Europe. Aujourd’hui c’est la victoire de la démocratie, de la liberté, de la paix, de la justice et de la stabilité… ». Un discours final qui fait d’ailleurs écho au discours initial de Bayburt (nord-est, près d’Erzorum), qui avait lancé la campagne électorale, le 22 avril dernier et à l’occasion duquel, Recep Tayyip Erdoğan s’était écrié : « Les problèmes de Bayburt sont nos problèmes, comme ceux de Kaboul, du Darfour, de Bagdad, de Benghazi, de Sarajevo, de Gaza ou de Jérusalem. Si nous ignorons Gaza, nous serons honteux à Bayburt. »
Certains éditorialistes turcs ont ironisé sur ces références géographiques, demandant en particulier en quoi, dans la conjoncture et les incertitudes du moment, les capitales arabes pouvaient être si directement intéressées par les résultats électoraux de l’AKP. Relevons pourtant l’insistance du premier ministre à citer des villes palestiniennes, y compris Jérusalem et Gaza: il continue là (au moins verbalement, puisqu’on sait que des discussions bilatérales avec Israël ont repris récemment) sa politique de la « main dure » contre Israël et de soutien aux Palestiniens, qui plaît à la fois à l’opinion publique turque, au monde arabo-musulman, à Téhéran et au Hezbollah libanais (on aura noté qu’IRNA, agence de presse de la République islamique, et al-Manar, la télévision du Hezbollah, ont donné une large publicité à cette partie du discours). A travers cette liste des capitales arabes, on a en fait chez R.T.Erdoğan ce 12 juin, une forme de persistance de l’idée du « modèle turc » censé faire référence dans les « printemps arabes » en cours: la crise turco-syrienne est pourtant actuellement l’illustration la plus évidente des limites dudit « modèle » – sans que l’on puisse d’ailleurs reprocher à la Turquie de ne pas avoir vu venir, mieux que tous les autres, les « révolutions arabes », et la crise sanglante de la dictature baasiste de Damas.
Mais on trouve aussi indirectement dans le discours du premier ministre une remarquable définition -au sens du bornage des limites- du fameux « néo-ottomanisme », appellation que l’on accole volontiers depuis 2007 à la « nouvelle diplomatie » menée par le ministre des Affaires étrangères Ahmet Davutoğlu. Que l’on reporte effectivement sur une carte les villes nommées par le « nouveau sultan »: des Balkans occidentaux (Sarajevo, Skopje) au Caucase (Bakou), de la Mésopotamie (Bagdad) au Nil (Le Caire, via Damas et Jérusalem), de Chypre (Nicosie) au Maghreb (Tunis), que retrouve l’historien, sinon les frontières de l’Empire ottoman en 1876? Soit au tout début du règne d’Addülhamid II (1876-1909), « le dernier grand sultan-calife », qui a, pour freiner le déclin territorial de l’Empire, joué la carte de l’islam pour réaffirmer le lien particulier avec les Kurdes et les Arabes contre les menées des « infidèles », en l’occurrence les Puissances européennes qui se pressent alors au chevet de «l‘homme malade de l’Europe ».
Terminons en relevant une omission de taille qui fait sens dans le discours du 12 juin: la candidature de la Turquie à l’Union européenne… On n’en sera pas surpris. Le soutien à la candidature est en déclin accéléré en Turquie, résultat des divisions entre Etats membres sur la candidature, de l’hostilité déclarée de certains Etats (en particulier la France et l’Allemagne), des piètres performances économiques de l’Union, et des difficultés de la zone euro (la comparaison de la situation et des perspectives économiques de la Grèce et de la Turquie est cruelle pour l’UE !). La question de la candidature n’apparaissait donc que marginalement dans le programme électoral de l’AKP (à la page 151 sur un total de 160, selon un éditorialiste turc), et d’ailleurs principalement pour déplorer « l’opposition injustifiée et déloyale » de certains Etats-membres. On comprend aisément, dès lors, que R.T. Erdoğan ne se soit pas encombré de ce thème au soir de sa victoire électorale. Même l’hypothèse encore évoquée il y a peu d’une adhésion à l’UE à l’horizon symbolique de 2023, pour le centenaire de la République de Turquie, paraît ainsi s’éloigner un peu plus. Lors du discours de Bayburt, auquel nous faisions allusion plus haut, le premier ministre avait d’ailleurs plutôt promis à ses concitoyens qu’en 2023 la Turquie atteindrait un PIB de 25 000 dollars per capita et qu’elle deviendrait la 10ème puissance économique mondiale…
Le « discours du balcon » du premier ministre Recep Tayyip Erdoğan à Ankara, lors de la soirée électorale du 12 juin 2011
« Başbakan Erdoğan’ın 12 Haziran’da yaptığı konuşmanın tam metni
Aziz
milletim, sevgili kardeşlerim, değerli yol
arkadaşlarım…
Buradan, Ankara’dan, Adalet ve Kalkınma
Partisi Genel Merkezi’nden, tüm arkadaşlarımla hepinizi
muhabbetle selamlıyorum. 81 vilayetimizi, 780 bin kilometrekarenin
her bir zerresini, 74 milyon Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının
tamamını sevgiyle, saygıyla selamlıyorum.
Melbourne’den
Berlin’e kadar; Tokyo’dan Viyana’ya kadar; Paris’ten Toronto’ya
kadar, 5 kıtadaki tüm Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını,
tüm soydaşlarımızı buradan selamlıyorum.
Gözlerini
Türkiye’ye cevirmiş, Türkiye’den gelecek haberleri büyük
bir heyecanla takip eden, Bağdat, Şam, Beyrut, Amman, Kahire,
Tunus, Saraybosna, Üsküp, Bakü, Lefkoşa ve diğer tüm
dost ve kardeş ülke başkentlerini, dost ve kardeş halkları
da buradan muhabbetle selamlıyorum.
12 Haziran 2011 seçim
sonuçaları ülkemize, milletimize, bütün
coğrafyamıza, tüm dünyaya hayırlı olsun.
Bu
sonuçlar, inşallah, bölgemizde ve dünyada, barışa,
adalete, huzur ve istikrara katkı sağlasın diyorum.
Bütün
milletime, bugün katılım noktasında gösterdikleri
cesaret ve ciddiyet noktasında sandığa giden tüm
vatandaşlarıma yürekten saygılarımı sunuyorum. Uzak
diyarlardan, gurbetten gelip oy kullanan kardeşlerimize,
şükranlarımızı sunuyorum. Seçimlerde görev alan
tüm güvenlik güçlerine, sandık görevlilerine
ayrıca teşekkür ediyorum.
AK Parti olarak bugün
çok farklı heyecanları aynı anda yaşıyoruz. Bir kez daha,
Türkiye’deki her iki seçmenden birinin oyunu almış
olmanın heyecanını yaşıyoruz.
Kardeşler, çatlamasın…
Onları da kucaklayacağız, onları da aramıza alacağız… Zira
böyle yaptığımız için, kucakladığımız için
demokrasi tarihinde, çok partili donemde 3. dönem
milletimizden yetki almanın heyecanını yaşıyoruz.
22
Temmuz 2007 seçimlerinde 16 milyon kişinin oyuna mazhar
olmuşken, bugün oyumuzu 5 milyon artırarak 21 milyon seçmenin
oyunu almış olmanın bahtiyarlığı içerisindeyiz. 22
Temmuz seçimlerine göre oy oranımızı artırmanın
heycanını yaşıyoruz. Aziz milletimize, bize olan güveninden
dolayı ayrıca teşekkür ediyorum.
Şunu buradan tüm
samimiyetimle ifade etmek istiyorum; AK Parti’ye oy vermiş olsun
olmasın, tüm milletimize şunu tüm içtenliğimle
söylüyorum, 12 Haziran 2011 seçimlerinin galibi hiç
ama hiç şüphesiz Türkiye’dir, bu aziz millettir.
Bugün bir kez daha Türkiye kazanmıştır. Bugün bir
kez daha demokrasi kazanmıştır. Bugün bir kez daha milli
irade kazanmıştır. Topyekün millet kazanmıştır.
Bugün
millet, sandığa gitmiş, mührü eline almış ve son
kararı vermiştir. Millet, bütün tartışmalara, bütün
soru işaretlerine, bütün tereddütlere bugün net
olarak son noktayı koymuştur. Bugün benim Türk kardeşim,
Kürt kardeşim, Zaza, Arap, Laz, Gürcü, Roman, tüm
kardeşlerim, 74 milyon kazanmıştır. Bugün, işçiler
kazanmıştır, memurlar kazanmıştır, emekliler, çiftçim,
köylüm, esnaf kardeşlerim kazanmıştır. Bugün,
benim tüm hanım kardeşlerim, genç kardeşlerim, bütün
yavrularımız kazanmıştır. Bugün engelli kardeşlerim,
yoksul kardeşlerim, kimsesiz kardeşim kazanmıştır. Bugün,
küresel ölçekte, mazlumların, mağdurların umudu
kazanmıştır.
İnanın bugün İstanbul kadar Saraybosna
kazanmıştır; İzmir kadar Beyrut kazanmıştır; Ankara kadar Şam
kazanmıştır; Diyarbakır kadar Ramallah, Nablus, Cenin, Batı
Şeria, Kudüs, Gazze kazanmıştır. Bugün Türkiye
kadar Orta Doğu, Kafkasya, Balkanlar, Avrupa kazanmıştır. Bugün,
demokrasi kadar, özgürlük kadar, barış, adalet,
istikrar kazanmıştır.
Bu milletin bir evledı olarak şunu
büyük bir gururla ifade etmekteyim: Bugün Türkiye,
demokratik olarak buyük bir olgunluk kazanmıştır. Allah
onlardan razı olsun, mekanları cennet olsun. Adnan Menderes’in,
Fatin Rüştü Zorlu’nun, Hasan Polatkan’ın canlarını feda
ettikleri demokrasi, bu ülkede sarsılmaz bir güce
ulaşıyor. Merhum Turgut Özal’ın hayalleri, özlemleri
artık yerini bulmuştur.
Gazi Mustafa Kemal ve arkadaşlarının
bina ettikleri Türkiye Cumhuriyeti, kuruluş felsefesine uygun
şekilde, güçlü demokrasisiyle muasır devletler
seviyesine ulaşmıştır. Acılarla dolu demokrasi tarihimiz, bugün
artık çok farklı bir konuma ulaşmış, yaşanan tüm
acılar, canlarını yitiren, özgürlüklerini yitiren
tüm kardeşlerimizin ruhu bir nebze olsun şad
olmuştur.
Çetelerin istikamet çizdiği Türkiye,
Allah’ın izniyle, milletin takdiriyle artık geride
kalmıştır.
Kardeşlerim, benim milletim tartışmasız
şekilde kazanmıştır. Milli irade üzerindeki vesayet, hukuk
dışılık, üstünlerin sultası yine tartışmasız
şekilde kaybetmiştir. Türkiye’nin önüne yeni,
yepyeni, tertemiz bir sayfa açılmıştır.
Şundan
herkesin emin olmasını istiyorum. Önceki AK Parti
hükümetlerinde olduğu gibi, yeni AK Parti hükümeti
de AK Parti’ye oy verenlerin değil, tüm Türkiye’nin, 74
milyonun hükümeti olacaktır.
Kardeşlerim,
Türkiye’nin
780 bin kilometrekaresinde yine AK Parti var. Batı’da da var,
Doğu’da da var, Kuzey’de de var, Güney’de de var. 7 bölgenin
tamamında AK Parti birinci parti. Neden? Çünkü biz
kimseyi dışlamadık, kimseyi ayırmadık. Herkesi kucakladık.
Yaradılanı Yaradan’dan ötürü sevdik. Biz, sekiz
buçuk yıl boyunca hiç ama hiç kimseyi
dışlamadık.
Samimi şekilde demokrasinin standardını
yükseltmenin gayreti içinde olduk. 74 milyonun kardeşçe,
bir ve beraber yaşayacağı bir Türkiye inşa etmenin yoğun
çabası içinde olduk. Bir nebze bile geriye gidiş
olmayacaktır. 74 milyonun her bir ferdinin yaşam tarzı, inancı,
değerleri, bizim üzerimizde mübarek bir emanettir. Bize oy
verenlerin de, vermeyenlerin de yaşam tarzını, inanç ve
değerlerini, onurumuz, namusumuz, şerefimiz olarak göreceğimizden
hiç kimsenin ama hiç kimsenin kuşkusu, şüphesi,
tereddütü olmasın.
Hangi partiye oy vermiş olursa
olsun, her bir kardeşimizin huzur, güven, barış, adalet
içinde yaşamını idame ettireceğinden hiç kimsenin
şüphesi olmasın. Yaptıklarımız, yapacaklarımızın
teminatıdır. Milletimizden aldığımız güçle,
yetkiyle demokrasi daha ileri standartlara kavuşacak, özgürlükler
çok daha genişleyecek, herkes kendisini çok daha rahat
ifade edecektir. Bütün kardeşlerimin, 74 milyonun böyle
bir gönül huzuru içinde olmasını yürekten
temenni ediyorum.
Zira bugün sorumluluğumuz daha
da artmıştır. 3. dönemde teveccüh gören AK
Parti’nin sorumluluğu da hasssasiyeti de artmıştır. Biz zaten
üzerimizde büyük bir emanet taşıyoruz, bu emanetin
ağırlığı daha da artmıştır. Kibirden zaten sakınıyorduk,
bugünden itibaren çok daha büyük bir
hassasiyetle sakınacağız. Daha mütevazı olmanın gayreti
içinde olacağız. Gururu, böbürlenmeyi hiçbir
zaman kafamızdan içeri almadık bundan sonra da daha hassas
olacağız. Tevazu bizim şiarımızdır, bundan sonra da tevazuda
toprak gibi olmaya daha fazla özen göstereceğiz. Bu
millete efendi değil hizmetkar olmaya devam edeceğiz.
Kardeşlerim,
aziz milletim;
Sandıktan çıkan sonucu, sandığın
verdiği mesajı en doğru şekilde okumanın çabası içinde
olacağız. Aziz milletimiz bize sadece hükümet etme
yetkisi vermedi aynı zamanda yeni anayasa yapmak için görev
verdi. Bu yeni anayasayı uzlaşmayla, istişareyle, müzakereyle
yapma mesajını bize verdi.
330’un altında milletvekili
çıkardık veya çıkarıyoruz diye biz kapımızı
kapamayacağız ve muhalefete gideceğiz. Kabul ederlerse, kabul
buyururlarsa uzlaşmaya, parlamento dışındaki partilerle, sivil
toplum örgütleriyle, medyayla, akademisyenlerle, bu alanda
sözü olanlarla en geniş anlamda istişare ve uzlaşma
arayışı içinde olacağımızı daha bu akşamdan ifade
ediyorum.
Değerli kardeşlerim;
Meydanlara ifade
ettiğimiz gibi özgürlükçü bir anayasayı
hep birlikte yapacağız. Bu anayasada herkes kendini bulacak; doğu
da bulacak, batı da bulacak, kuzey de güney de. Velhasıl
milletim “İşte bu benim anayasam” diyecek. Yeni anayasa
milletin her bir ferdini birinci sınıf olarak görecek. Her
kimlik, her değer, herkesin özgürlük, demokrasi,
barış ve adalet talebine bu anaysa karşılık verecek. Bu anayasa
Türk’ün, Kürt’ün, Zaza’nın, Arap’ın,
Çerkes’in, Laz’ın, Gürcü’nün, Roman’ın,
Türkmen’in, Alevi’nin, Sünni’nin, azınlıkların
yani 74 milyonun anayasası olsun.
Kardeşlerim;
Bu
anayasa kardeşlik, dayanışma, paylaşma, birlik ve beraberlik
üzerine tesis edilecek. Başladığımız hiçbir işi
bugüne kadar yarım bırakmadık; bütün
yatırımlarımızı tamamladık ve tamamlayacağız. 2023 hedefleri
doğrultusunda yeni yatırımlarımızı hemen başlatacağız.
Emekliyi, yoksulu, engelliyi, kadın ve çocukları, gençleri
daha fazla gözeteceğiz. Mili birlik ve kardeşlik sürecine
hız verecek, annelerin gözyaşlarını dindireceğiz.
Bölgesel
ve küresel meselelerde çok daha aktif olacağız. İnkar
politikalarını bitirdik, asimilasyon politikalarını bitirdik
bitiriyoruz. Daha etkin roller alacağız. Bugüne kadar olduğu
gibi bundan sonra da bölgemizde hak diyeceğiz hukuk diyeceğiz,
barış, adalet, özgürlük ve demokrasi
diyeceğiz.
Sevgili vatandaşlarım, değerli yol
arkadaşlarım;
Bir kez daha tekrar etmek istiyorum; kazanan,
Türkiye’dir, demokrasimizdir, kardeşliktir. Hiçkimse
hüzünlenmesin; hiçkimsenin sevinci, coşkusu
diğerlerini üzmesin. Çünki biz hep birlikte
Türkiye’yiz.
Biz beraberiz, kardeşiz, bunu unutmayın. Her
zaman ifade ettiğim gibi bugün hesaplaşma değil helalleşme
günüdür.
Kampanya sürecinde istemeden
kalbini kırdığımız, üzdüğümüz kardeşlerimiz
varsa hepsinden başta şahsım, tüm arkadaşlarım adına
helallik diliyorum. Kampanya sürecinde yaşananların,
söylenenlerin, yanlış anlamaların, incitici kelamın
meydanlarda kalmasını diliyorum. İstemeden incettiğimiz siyasiler
varsa onlardan da helallik diliyorum. Ben aziz milletime, tüm
siyasi partilere hakkımı helal ediyorum, hakkımızı helal
ediyoruz.
Bu arada AK Parti teşkilatına buradan mahsus
şükranlarımı iletiyorum. Genel başkan yardımcılarıma,
bakan ve milletvekili arkadaşlarıma, il/ilçe başkanlarımıza,
kadın kolları teşkilatıma, gençlik kolları teşkilatıma,
sandık müşahiterimize teşekkür ediyorum. Bütün
milletvekili aday adaylarına ve adaylarımıza, belediye
başkanlarımıza, il genel meclis üyelerimize, partimizin tüm
üyelerine, tüm gönüldaşlarına teşekkür
ediyorum. Bugün sandıklarda görev yapan sandık
görevlilerine de partili- partisiz, teşekkür ediyorum.
Genel merkez çalışanlarına teşekkür ediyorum.
Onlardan da istirham ediyorum; bugün kazananın Türkiye
olduğu bilinciyle sevinç ve coşkularında kimseyi
hüzünlendirmemelerini diliyorum.
3. dönem AK
Parti iktidarı, ülkemize, milletimize, tüm insanlığa
hayırlı olsun.
Allah yar ve yardımcımız olsun.
Yolumuz,
bahtımız açık olsun.
Her şey Türkiye için,
demokrasi için, özgürlük için, kardeşlik
için!
12 Haziran demokrasi bayramı kutlu, mübarek
olsun!
Allah’ın selamı, rahmeti, bereketi üzerinize
olsun.
74 milyonu bir ve beraber olarak kucaklıyor, hepinizi
Allaha emanet ediyorum. »
Sources:
1/ Discours du 12 juin: repris sur le site de l’AKP, consulté le 15/6/2011 (on signalera qu’il existe plusieurs versions, légèrement différentes, du discours selon le site de publication)
2/ Parmi les analyses critiques du discours du 12 juin, celle (en turc) de Sinan Meydan, Odatv.com:
http://www.odatv.com/n.php?n=balkondaki-padisah-1406111200
NB/ Cette chronique a été reprise sur le site de « Turquie européenne» :http://www.turquieeuropeenne.eu/article4883.html
Questions d'Orient - Questions d'Occident 